De Circulaire #198: de albumeditie 💿

In de 194ste Circulaire overspoelde ik u met mijn lijstje van de afgelopen twintig jaar. Ik herluisterde 400 muziekalbums en maakte een selectie van de beste 100. In het begeleidende verhaal schreef ik wat me was opgevallen bij dat herluisteren: 

Nou, dat van die schenen heb ik geweten. Ik kreeg meerdere mails van trouwe lezer Jop Euwijk. Hij is conservator bij Beeld en Geluid in Hilversum, maar daarnaast ook een enorme muziekliefhebber. Jop zag het toch allemaal nét iets anders. Het leek me dan ook zinnig om erop terug te komen. We mailden en belden wat heen en weer, en op basis van zijn opmerkingen schreef ik dit stuk 

De vraag die Jop en ik dus samen bespraken: is een muziekalbum méér dan alleen een verzameling liedjes? En hoe hebben verschillende manieren van luisteren die beleving veranderd?

Een korte geschiedenis van het muziekalbum

Het concept van ‘een muziekalbum’ loopt parallel met de ontwikkeling van de techniek voor het reproduceren en beluisteren van muziek. Het eerste breed beschikbare medium hiervoor waren grammofoonplaten. De eerste versies, toen nog op 78 toeren, werden populair in de eerste decennia van de 20ste eeuw. Ze werden gemaakt van schellak, een natuurproduct gemaakt van de afscheiding van een type boomluis. Dat materiaal maakte een hoop kabaal, en meer dan een minuut of drie kon je meestal niet kwijt op één zijde van zo’n plaat. Als je dan bijvoorbeeld een lang klassiek concert wilde uitbrengen, maakte je een boekwerkje met meerdere platen. Dat noemde men dan een ‘album’.

Pas na de Tweede Wereldoorlog was de techniek ver genoeg ontwikkeld om meer dan een paar minuten geluid per kant op een plaat te persen. Schellak werd PVC (vinyl). En het aantal toeren kon naar beneden, naar 33 of 45. En zo paste er opeens rond de 22 minuten per kant op een plaat. Het resultaat was de langspeelplaat (lp). Daarnaast ontstond ook de extended play (ep), die ergens tussen een single en een lp in zit qua lengte. Oorspronkelijk werden de nieuwe lp's vooral gemarket aan liefhebbers van klassieke muziek en musicals.

Het album als de belangrijkste eenheid van popmuziek ontstond tijdens de opkomst van de jeugdcultuur in de jaren zestig. In een relatief korte periode kwamen een hoop lp's uit die we tegenwoordig zien als ‘klassieke albums’. Pet Sounds van de Beach Boys (1966). Bob Dylan’s Highway 61 Revisited (1965), en Rubber Soul (1965) en Revolver (1966) van The Beatles. Toen de Fab Four in 1967 Sgt. Pepper uitbrachten was het tijdperk van het muziekalbum écht begonnen.

Een commercieel succes

Niet alleen artistiek waren albums een succes. Ook economisch. Historische cijfers in Nederland kon ik helaas niet vinden, maar de RIAA in de VS heeft ze wel. Daaruit blijkt dat in 1973, het eerste jaar waar data voor is, er (gecorrigeerd voor inflatie) voor zo’n 13 miljard dollar aan fysieke dragers werd verkocht. Daarvan komt 62% voor rekening van lp's en ep’s, de rest waren singles en 8-tracks. In de loop van de jaren tachtig werd de lp vervangen door de cd en het cassettebandje. Andere dragers, zelfde concept: een medium waarop meerdere stukken muziek passen. Bij de cd zelfs tot een maximale lengte van een minuut of 80. Op het hoogtepunt in 1999 werd er in de VS voor meer dan 25 miljard dollar verkocht aan fysieke dragers.

Rond de millenniumwisseling veranderde dat drastisch. Het internet kwam op, het MP3-formaat werd gemeengoed, en mensen ontdekten diensten als Napster waar je gratis en voor niks muziek kon downloaden. In eerste instantie zorgde dat zelfs voor méér verkochte cd’s. Want er was nog geen goede manier om die MP3’s makkelijk te kopen en met een draagbaar apparaat te luisteren.

Dat veranderde met de introductie van de iPod in 2001, en twee jaar later met de introductie van de iTunes Store. Voor het eerst was er een écht legaal alternatief voor Napster en vergelijkbare diensten. Losse liedjes voor één dollar per stuk. 

Losse liedjes dus. En ook al kón je hele albums downloaden, ik vermoed dat de meeste consumenten de losse hits kochten. Net zoals de meeste mensen losse MP3’s gingen downloaden omdat de trage inbelverbindingen de snelheid beperkten. Er waren muziekfans (zoals ondergetekende) die veel tijd besteedden aan het goed organiseren van die MP3’s en hele albums bij elkaar puzzelden. Maar ik denk dat de meerderheid van de luisteraars gewoon alles bij elkaar gooide en op ‘shuffle’ drukte. 

In 2022 werd er totaal voor bijna 16 miljard dollar aan muziek verkocht in de VS. De overgrote meerderheid daarvan was streaming (bijvoorbeeld Spotify) en andere digitale diensten. Cijfers van de Nederlandse brancheorganisatie NVPI Audio laten vanaf 2013 vergelijkbare cijfers zien.

Van cassettebandje tot playlist

Het lijkt alsof het verhaal simpel is. Fysieke dragers werden MP3’s en streaming. Mensen downloaden of streamen liedjes. En het album als artist statement is dood.

Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Vooral omdat er in de decennia voor de introductie van de MP3 ook al een neiging was om het album als geheel los te trekken. Denk maar aan de voorlopers van de hedendaagse playlist: hitverzamelaars zoals Hitzone of Knuffelrock.

En dat zijn media die door een platenlabel zijn samengesteld. Met de opkomst van het cassettebandje werd opeens de mixtape een begrip: hoeveel vriendschappen en relaties zijn er wel niet begonnen omdat iemand een compilatie maakte van diens favoriete liedjes op één bandje? Na de introductie van de MP3 en het rippen van cd’s maakten die bandjes plaats voor gebrande cd-tjes. In de vroege jaren 2000 was ik druk bezig met cd’s van de bieb lenen en die voor thuisgebruik kopiëren op een cd-r. Later werden dat zipjes met MP3’s die je met vrienden deelde via USB-sticks.

Er is dus, ook vòòr de MP3, een neiging geweest om de favoriete liedjes van meerdere albums te remixen in een eigen volgorde. Het roept de vraag op: hoe zouden de jaren zeventig eruit hebben gezien als er eind jaren zestig, rond Sgt. Pepper, een betaalbare en kwalitatief hoogwaardige methode was geweest om die albums eenvoudig te kopiëren en te remixen?

Aandacht als grondstof

En dan nog wat. Het internet en digitalisering bracht streaming en MP3’s, maar ook iets anders: een enorme hoeveelheid aan andere vormen van entertainment. Streamingdiensten als Netflix en YouTube. Videogames. Podcasts. Social media. Aandacht werd (nog meer) een verhandelbare grondstof. Mediabedrijven vechten om elke minuut aandacht.

Het klopt dat die trend ook zorgt voor iets wat ik maar de verskihuttisering noem van de muziek: alleen nog maar pakkende coupletten en refreinen, zolang het maar onder een TikTok-filmpje past. Uit een recent artikel van The Washington Post blijkt dat de gemiddelde tijd van liedjes uit de Amerikaanse hitlijsten écht korter aan het worden is: van iets meer dan 4 minuten in de jaren negentig tot iets meer dan 3 nu. Één minuut minder.

Ook daar zie je weer goed de invloed van de techniek: Spotify keert pas royalties uit als een luisteraar minimaal 30 seconden heeft geluisterd naar een nummer. Maar een nummer op repeat zetten is natuurlijk ook goed voor de inkomsten. Het gevolg: hele korte nummers die geen brug meer hebben en gelijk met het refrein beginnen. De helft van alle Spotify-hits uit 2023 duurt 3 minuten. Zoals Poland van Lil Yachty: slechts 1 minuut en 23 seconden .

Ironisch genoeg bieden al die ontwikkelingen ook juist weer nieuwe kansen voor het ouderwetse album. Mits je een bekende artiest bent. De nieuwe albums van Beyoncé en Taylor Swift zijn enorme mediaspektakels, waarbij van elk liedje een aparte videoclip wordt gemaakt. De Westerse artiesten kijken hierbij goed naar de immens populaire K-Pop: breng een album op zo veel mogelijk manieren uit. Move the product. Wat dan weer lijkt op wat er decennialang gebeurde met de verzamelaars met weer nét een iets andere selectie greatest hits van Elvis Presley of Heino.

En niet alleen het concept van een album krijgt soms weer een opleving. Ook iets anders leefde weer op waarvan we al lang dachten dat het dood was: die goede oude grammofoonplaat. In 2020 passeerde zowel in Nederland als de VS de verkoop van vinyl die van cd’s. Het is uiteraard minder dan wat er wordt verdiend aan streaming, maar toch werd er in 2022 in Nederland voor €37 miljoen aan vinyl omgezet, bijna 20% van de totale omzet. Grote ketens als Mediamarkt verkopen geen cd’s meer, maar juist wel weer lp's. Ik zag ze laatst zelfs liggen in de afprijsbak bij de lokale Vomar.

Blijkbaar is er behoefte aan een product dat je van begin tot eind moet luisteren. Waar je niet even kan skippen naar de volgende track. Of een nummer kan toevoegen aan een playlist. Maar waar je echt even voor moet gaan zitten.

Terug naar de luisteraar

De vraag is dus maar net hoe je het liefst een werk tot je neemt. Misschien is het antwoord op de vraag: ‘is een album meer dan een verzameling singles?’ wel: wie stelt de vraag? Voor de industrie zal het antwoord nee zijn: of het nou een album is of een playlist, zolang mensen er maar naar luisteren is het goed. Dat was zelfs het geval in die ‘gouden jaren’ van het album.

Maar voor de artiest zelf is het een ander verhaal. Een artiest als Robert Pollard (Guided by Voices) brengt meerdere albums per jaar uit op zijn eigen label. Want dat is zijn medium. Net zoals bij Joanna Newsom, Tool, Kendrick Lamar, Bill Callahan en Richard Thompson. Een album is een verslag van een bepaalde tijd van het leven van de artiest, en die liedjes horen bij elkaar. Voor hen is de samenstelling van een album geen commerciële overweging. Het is hún keuze om deze selectie van nummers samen uit te brengen. Een artistieke keuze.

En voor de luisteraar kan een album wel degelijk een geheel vormen. Ik kan me nog goed herinneren dat Kid A van Radiohead uitkwam in het jaar 2000. Een paar weken voor dat album uitkwam zond 3FM het helemaal uit, en ik had het opgenomen van de radio. Wekenlang luisterde ik naar dat bandje op mijn walkman, reizend naar mijn afschuwelijke eerste studie hogere informatica. Toen het album uiteindelijk uitkwam bleek dat sommige cd’s ook nog een geheim boekje hadden met gekke tekeningen (en geen geklets van de DJ over de nummers). Het was niet alleen maar een verzameling liedjes, het was, om het maar een beetje pathetisch te omschrijven, de soundtrack van een periode van mijn leven.

De betekenis van een album is dus ook maar net wat je er zelf van maakt.

De vraag is natuurlijk hoe het album zich zal ontwikkelen in een tijd waarin mensen niet meer opgroeien met het album als ‘gegeven’. Voor een Robert Pollard of een Joanna Newsom mag het album dan ‘hun’ medium zijn, die artiesten zijn opgegroeid in een tijd waarin het album nog gemeengoed was. De ‘geëigende eenheid’ van een artiest is voor een jongere generatie misschien eerder een collectie TikTok-filmpjes, met korte stukjes muziek van niet meer dan een minuut.

Op welke manier zullen dié mensen over veertig jaar de samenhang in hun muziekkeuze maken?

Help een trouwe lezer (en aanstaande moeder) aan een huis

Trouwe lezer Yvette is zwanger. Dat is hartstikke leuk, maar minder leuk is dat haar huis in Utrecht daar te klein voor is. Dus is ze op zoek. Misschien dat één van mijn 1.423 lezers iets weet? De gouden tip krijgt een gesigneerde ingelijste foto van Barrie en mijn eeuwige dank.

Mediadieet

Wat ik las en luisterde.

• Geld, geloof en goede vrienden. Biografie over Piet van Eeghen, een van de belangrijkste “weldoeners” van het Amsterdam van de 19^de eeuw. Het Vondelpark, Stedelijk Museum en talloze sociale huurwoningen waren er allemaal niet geweest zonder deze welgestelde Amsterdamse handelsman. Laura van Hasselt brengt van Eeghens leven en impact op de stad goed in beeld. En ze schetst een fraai beeld van hoe de stad tijdens zijn leven enorm veranderde. Oorspronkelijk een proefschrift, en dat merk je helaas in de wat stugge, academische schrijfstijl. Voor de geïnteresseerde leek (hoi) prima leesbaar, maar een grondige redactieslag had makkelijk een extra ster opgeleverd. ★★☆☆

• De Spanjestrijders en ik. Vierdelige podcastreeks waarin Laura Lubbers op zoek gaat naar de beweegredenen van mensen die vrijwillig meevochten in de Spaanse burgeroorlog, en hoe dat van toepassing is op haar eigen strijd voor een beter klimaat. Een boeiend gegeven, maar helaas wordt er, vooral in de eerste aflevering, te veel informatie in de korte tijd geperst. De opkomst van het facisme. De Spaanse burgeroorlog. De introductie (via archiefopnames uit de jaren tachtig) van twee oud-Spanjestrijders. Een paar experts. En óók nog Lubbers’ persoonlijke worstelingen rondom klimaatactivisme en de ietwat gezochte connectie tussen haar activisme en dat van de oud-strijders. Dat betekent niet dat het archiefmateriaal geen mooie vondst is, en dat de experts en Lubbers’ een prima verhaal vertellen. Met scherpere keuzes had ik drie sterren gegeven. ★★☆☆

Hay’s activiteiten van de afgelopen tweek

Ik deed de afgelopen twee weken twee publieksdingen en ik werkte mee aan een stuk.

• De afgelopen maand kon u een wens inspreken bij mijn Wensheg op het Marineterrein in Amsterdam. Zaterdag 27 januari gaf ik een performance in die heg waarin ik alle wensen liet horen. Een opname van dat optreden zet ik vanwege de privacy niet online, maar u kunt wel luisteren naar de muziek die ik erbij had gecomponeerd.

• Op vrijdag 26 januari gaf ik een lezing over generatieve AI en audio bij Design Digger in Pakhuis de Zwijger. Die hele lezing kunt u hier terugkijken (vanaf 1:20).

• Samen met dataonderzoeker Sahra Mohamed ben ik al een jaar bezig om alle (ja alle) Nederlandstalige podcasts te transcriberen met behulp van AI. Het eerste resultaat is een stuk bij Pointer: in 2023 is er voor 9 jaar aan Nederlandstalige podcasts gepubliceerd.

De beste linkjes

• De Vision Pro van Apple komt officiëel (in de VS) uit. Daardoor komt er uiteraard een overvloed aan recensies. Ik maak u graag wegwijs in dat woud. Dus lees de recensie van John Gruber, kijk de video’s (een, twee, drie) van Marques Brownlee en lees de recensie van The Verge.

• Hoe werkt de financiering van Franse films? (Weet iemand hoe vergelijkbaar dit is met de Nederlandse situatie?)

• Ik deelde al eens eerder 1ft.io, 12ft.io en archive.today om paywalls te omzeilen, maar deze extensie voor Firefox en Chrome werkt ook goed.

• Ik doe er mijn administratie in, maar deze nerd bouwde een CPU in Excel. (via Björn)

• Op het internationale ruimtestation ISS leven schimmels van Antartica na achtien maanden nog steeds.

• Ik ben me op dit moment voor twee projecten aan het verdiepen in emergente dynamische systemen en fractals. Daarom las ik dit lange, maar hele interessante stuk over de geheimen van de Mandelbrot-set.

• In de categorie ‘dat zouden meer mensen moeten doen’: Staatsecretaris Van Huffelen van Digitale Zaken stopt met Twitter / X.

• Wat is intelligentie? In deze podcast gaan Sander van der Waal en Marleen Stikker daarover in gesprek. (via Michiel)

• Ello was een sociaal netwerk ‘dat niet je gegevens als handelswaar ziet’. Maar inmiddels bestaat Ello niet meer. Waar ging het mis?

• Even je ramen laten lappen? Een Zaanse familie beheerst de markt en schuwt intimidatie daarbij niet.

• Max Verstappen? Ik kijk liever naar deze groep biggetjes die een race op een parcours uitvoeren. (via de Chef K.)

• Stuur een toot met code en deze pagina voert die uit in geëmuleerde BBC Micro-computers.

• Voor wie wel eens in Amsterdam loopt en daar toeristen ziet met stroopwafels: die kosten dus 13 euro per stuk en dat vinden ze prima.

• Een Franse fotograaf maakte een selfie-booth voor ratten. Zelfs toen de beloning werd weggehaald bleven de ratten selfies maken.

• Oplichterij van het hoogste niveau: in de jaren negentig overtuigde een Nigeriaanse man een Braziliaanse bankdirecteur te investeren in een niet-bestaand vliegveld. De schade? 242 miljoen dollar.

De beste gifjes

Lotte Belice, mijn culinaire Chef Kattengifjes, verdiept zich de laatste tijd in het bakken van brood. Vorige week bakte ze al een heerlijk cranberrybrood, nu is ze bezig met een bruin gistbrood. Gelukkig bakt ze ook steeds goede kattengifjes!

Nu dat vrouwenvoetbal gemeengoed is kunnen we misschien ook een competitie opzetten met andere zoogdieren.

Misschien wel beter om katten niet toe te laten vanwege grote kans op onsportief gedrag.

Of we doen gewoon dit en dan zijn alle wereldproblemen opgelost.

En dat was het!

Op maandag 4 maart 2024 verschijnt de 200ste Circulaire. Ben ik daar iets bijzonders voor aan het maken? Kan ik daar nog helemaal niks over zeggen? Ben ik ook een beetje nerveus of ik alles wel op tijd af ga krijgen? Antwoord op al die vragen is ja!

Gelukkig verschijnt eerst nog de 199ste editie, over twee weken op maandag 19 februari 2024. Dus daar hoef ik me nog even geen zorgen over te maken (behalve over wat er in moet komen dan).

Tot dan!